Od karpia do dziadów. Co warto wiedzieć o świętach w naszym regionie

Szopka nieodłącznie kojarzy się ze Świętami Bożego Narodzenia. Przez lata największa żywa szopka w naszym województwie powstawała w parafii św. Barbary w Strumieniu. Tworzyli ją księża, Bractwo Świętej Barbary i wielu mieszkańców gminy. Pełne różnych zwierząt Strumieńskie Betlejem przyciągało tysiące zwiedzających. Niestety, w tym roku szopki nie będzie, ponieważ okazało się, że parafia nie jest w stanie spełnić wymogów bezpieczeństwa pożarowego, nie posiada odpowiedniego zaplecza weterynaryjnego ani gospodarczego do zapewnienia właściwych warunków higieniczno-sanitarnych związanych z czasowym przetrzymywaniem zwierząt. Nie oznacza to jednak, że w naszym regionie nie będzie szopek, które warto zobaczyć. Po raz pierwszy w historii zbudowano szopkę na placu św. Jakuba w centrum Szczyrku. Ma ona typowo góralski charakter ? w otoczonym drzewkami szałasie krytym gontem jest żłóbek, wokół którego stoją drewniane rzeźby Maryi, Józefa, Trzech Króli i góralskich muzykantów. Od lat niezwykłą szopkę, w której nie brakuje beskidzkich elementów, przygotowują także ojcowie Franciszkanie w Górkach Wielkich na Śląsku Cieszyńskim.

W centrum Kaniowa koło Czechowic-Dziedzic stoi duży głaz. Kilkanaście lat temu mieszkańcy zamocowali na nim tablicę poświęconą jednemu z kaniowian, Adamowi Gaschowi. Nad tablicą widnieje wizerunek tłustego, dorodnego karpia. Nietypowy pomnik stanął z inicjatywy Centrum Kultury w Bestwinie. ? Gdyby Adam Gasch zastrzegł swój wynalazek, pewno on sam byłby sławny, a co za tym idzie, sławny byłby w świecie także Kaniów ? mówił wtedy Wyborczej Janusz Mariusz Kaczyński, dyrektor bestwińskiego Centrum Kultury. Gasch żył w Kaniowie w drugiej połowie XIX wieku, był właścicielem dworku i stawów z rybami. Druga połowa XIX wieku była okresem wielkich wystaw. W 1889 roku odbyła się słynna wystawa w Paryżu, podczas której zaprezentowano wieżę Eiffla. Wcześniej, w 1880 roku w Berlinie, odbyła się wielka wystawa rolnicza. Adam Gasch pojechał na nią wozem zaprzężonym w parę koni. Zabrał wyhodowane przez siebie karpie. Zrobiły na wystawie furorę. Miały bardzo małe głowy, za to dużo mięsa o wybornym smaku. Gasch dostał za nie złoty medal, ochrzczono je mianem karpi polskich. Przez wystawę przewinęły się tłumy zwiedzających i karpie z Kaniowa stały się słynne na całym świecie. Niestety, o samych Gaschu świat zapomniał.

Górale nie wyobrażają sobie świąt bez prawdziwej choinki. Starannie wybrane drzewko (podobno najlepiej ściąć je przed pełnią, wtedy najdłużej się utrzyma) ubiera się dopiero w Wigilię. Tradycyjnie choinkę wieszało się u powały, czyli pod sufitem. To bardzo praktyczny zwyczaj ? dawniej góralskie rodziny były wielopokoleniowe, każdy skrawek podłogi był zajęty i na choinkę brakowało miejsca. Powieszona u powały nie zawadzała. Do tradycyjnego udekorowania choinki używa się cukierków, dorodnych jabłek, opakowanych w sreberka orzechów. Ale, jak zapewniają górale, nawet najpiękniej udekorowanej choince daleko do dorodnych świerków rosnących w beskidzkich lasach. Takich drzew, jak w Beskidzkiej Trójwsi, nigdzie nie znajdziecie. Leśnicy tłumaczą, że sprzyja im tutejszy klimat, a zwłaszcza często padające deszcze. Te najdorodniejsze rosną na granicy Istebnej i Jaworzynki. Wysokie na kilkadziesiąt metrów, proste, strzeliste. Odkryli je... Szwedzi. Było to tuż przed wybuchem II wojny. Szwedzcy genetycy szukali drzewa doskonałego, czyli najpiękniejszego, najzdrowszego i najszybciej rosnącego. Po przebadaniu nasion świerków z różnych miejsc uznali, że najlepsze są te z Trójwsi. Badania przerwał wojna. W 1953 roku do Istebnej przyjechał Enar Anderson, naukowiec, który postanowił odnaleźć dorodne świerki. Najstarsze i najdorodniejsze okazy rosną na ośmiu hektarach na terenie leśnictwa Bukowiec na Wyrchu Czadeczka. Mają 170-180 lat. Nie wolno ich ścinać, służą tylko do reprodukcji. Ich nasiona po specjalnych zabiegach trafiają do Regionalnego Banku Genów Świerka, skąd wysyłane są do całej Europy.

W Boże Narodzenie trzeba siedzieć w domu z rodziną, ale już w Świętego Szczepana przebieramy się, bierzemy gwiazdę, szopkę i idziemy do gospodarzy ? mówią kolędnicy z beskidzkich miejscowości. To wielowiekowa tradycja. Po wsiach chodzą albo dziady, czyli kawalerowie poprzebierani za różne symboliczne postacie, albo młodsze grupy z szopkami. Jest zwykle diabeł symbolizujący zło, Żyd, turoń, śmierć, którą pokonał Chrystus, gwiazdor z gwiazdą betlejemską i górale z szopką. Odstraszają złe moce, ale szukają też ładnych dziewcząt. Kiedyś dziady chodziły tylko do domów, gdzie były panny na wydaniu. Kolędników słychać z daleka. Podchodzą pod dom i wołają, żeby ich wpuścić. W środku najpierw obkolędowują gospodarza: ? Mości gospodarzu, domowy szafarzu, nie bądź tak ospały, racz nam dać gorzały ? śpiewają. Potem winszują domownikom wszystkiego co najlepsze, a diabeł zaczyna swój taniec. Na koniec dostają zapłatę: słodki placek, trochę grosza i po kielichu. ? Gospodarzom nie wypada odmówić i czasem kolędowanie przedłuża się do wczesnego ranka ? śmieją się kolędnicy. Kto ich nie wpuści ? biada mu. Powszechnie wiadomo, że kolędnicy to dobry znak dla domu.

Niewiele jest tak wysoko odbywających się wieczerzy wigilijnych w naszym kraju, jak te w beskidzkich schroniskach. Organizują je dla swoich bliskich ich gospodarze, ale bywa, że przy wspólnym stole zasiadają także turyści, którzy zdecydowali się spędzić ten czas w górach. Taka wigilia na wysokości, w otoczeniu szczytów i drzew zasypanych śniegiem, to niezwykłe przeżycie. Od kilkudziesięciu lat wieczerze odbywają się m.in. w jednym z najpiękniej położonych i najbardziej przyjaznych turystom schronisku na Hali Lipowskiej, które leży na wysokości 1290 m n.p.m. Jego wieloletnia gospodyni Maria Gowin przed trzema laty mówiła ?Wyborczej?, że na stole, tak samo jak w innych domach, są tu barszcz z uszkami, żurek z kulebiakiem, grzybowa z pięknie pachnących grzybów zbieranych pod Lipowską, pierogi, karp i ciasta. Przekonywała, że taka wigilia w zasadzie niczym nie różni się od tej w bloku, poza tym, że w górach w ten zimowy wieczór jest tak pięknie.

Dla wielu wiernych pasterka to najpiękniejsza msza święta w roku. Nie brakuje osób, które nie wyobrażają sobie bez niej Świąt Bożego Narodzenia. Niezwykły charakter mają pasterki góralskie, które odbywają się w kilku świątyniach w Beskidach. Często biorą w nich udział górale w tradycyjnych strojach i beskidzcy muzykanci, a po zakończeniu mszy przed kościołami rozpalane są ogniska. Wszystko dzieje się w pięknym otoczeniu. Kto chciałby uczestniczyć w takiej pasterce, może wybrać się do pięknej kaplicy na bielskim Dębowcu, do malowniczego kościółka w Żabnicy na Żywiecczyźnie lub do sanktuarium na Górce w Szczyrku.

Przy świątecznym stole jednym z tematów rozmów w wielu góralskich domach będzie pogoda. Beskidzcy górale układają swoje prognozy na podstawie obserwacji dni i nocy od św. Łucji (13 grudnia) do Trzech Króli (6 stycznia). Pogoda w pierwszych 12 dni prognozuje aurę w pierwszej połowie 12 kolejnych miesięcy, 12 następnych nocy ? drugą połowę. Ale to nie wszystko. Pod uwagę górale biorą też dni i noce samego przełomu grudnia i stycznia, a także doświadczenia z minionych lat. Skrzętnie notują także takie zjawiska, jak mgła czy wiatr, obserwują także przyrodę. Kiedyś swoje spostrzeżenia beskidzcy górale notowali w specjalnych kalendarzach. Dzisiaj takie wydawnictwa trudno zdobyć, ale równie dobrze nadaje się do tego każdy inny kalendarz, byleby było w nim miejsce na notatki. Układaniem prognoz pogody zajmuje się nadal wielu beskidzkich górali, głównie mieszkańcy Istebnej, Jaworzynki, Koniakowa.